در بررسی همه‌ی نهضت‌های اجتماعی و تغییرات بنیادین جوامع، می‌توان بر این اصل صحه گذاشت که همواره یکی از اقشار تأثیرگذار در این جریان‌ها، جوانان بوده‌اند و در میان جوانان نیز دانشجویان از تحرک بیشتری برخوردارند؛ چنان‌که ساموئل هانتیگتون در تفهیم چگونگی تغییرات اجتماعی می‌گوید: «سرچشمه‌ی اصلی مخالفت با حکومت را باید در این طبقه بازجست. نخستین عناصری که از این طبقه در صحنه‌ی اجتماعی ظاهر می‌شوند، روشن‌فکرانی‌اند که فعال‌تر و انقلابی‌تر از کارکنان دولت، افسران ارتش، معلمان، وکیلان، مهندسان، تکنیسین‌ها و کارفرمایان و مدیرانی‌اند که به‌تدریج ظاهر می‌شوند. به همین دلیل، شهر کانون مخالفت در درون کشور است و طبقه‌ی متوسط، کانون مخالفت در درون شهر است و دانشجویان منسجم‌ترین، کارآمدترین و پرتحرک‌ترین انقلابیان در میان روشن‌فکران‌اند. آن‌ها هسته‌ی اصلی و مرکزی مبارزات انقلابی در جوامع در حال توسعه را تشکیل می‌دهند. به قول میلز، روشن‌فکران جوان و دانشجویان، مهم‌ترین نیرو برای ایجاد تغییرات بنیادی‌اند.»(1)
اما شناخت این قشر تأثیرگذار در تحولات ساختاری جمهوری اسلامی و نظرات رهبر معظم انقلاب در خصوص تعریف و کارکردها و رسالت‌های آن، حائز اهمیت است که در بیان ذیل به‌صورت مختصر بدان خواهیم پرداخت. به گفته‌ی دکتر پرویز امینی، جامعه‌شناس مطرح کشور، جنبش دانشجویی نقش واسط و میانجی را دارد: «جنبش دانشجویی یک نیروی میانجی و واسط است که عمدتاً ایده‌ی خودش را برای کنش اجتماعی و سیاسی از فعالان، گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی یا بخش‌های روشن‌فکری به معنای عام، متفکرین و اندیشمندان، به دست می‌آورد.»(2)
در باب اهمیت دانشگاه و دانشجو در نظر رهبر معظم انقلاب همین‌قدر کفایت می‌کند که ایشان سالیانه حداقل چند دیدار اختصاصی خودشان را با دانشجویان می‌گذارند و همواره یکی از محمل‌هایی که مهم‌ترین سخنان راهبردی ایشان بیان می‌شود در دیدارهای دانشجویی است.
رهبر معظم انقلاب برای دانشجو سه ویژگی کلان را برمیشمارند و همه‌ی توقعات خود از دانشجویان را در قالب همین سه ویژگی می‌دانند که عبارت‌اند از: استقلال‌طلبی، عدالت‌خواهی و آرمان‌گرایی.
رهبر معظم انقلاب برای دانشجو سه ویژگی کلان را برمیشمارند و همه‌ی توقعات خود از دانشجویان را در قالب همین سه ویژگی می‌دانند که عبارت‌اند از: استقلال‌طلبی، عدالت‌خواهی و آرمان‌گرایی. ایشان بیداری دانشجویی را زمینه حیات جامعه می‌دانند و برای این بیداری دانشجویی ویژگی‌هایی را برمیشمارند که عبارت است از:
1. آرمان‌گرایی در مقابل مصلحت‌گرایی؛ عشق به آرمان‌ها و مجذوب آرمان‌ها شدن.
2. صدق و صفا و خلوص و دوری از کلک، تقلب، حیله و شیوه‌های غیرانسانی.
3. آزادی و رهایی از وابستگی‌های گوناگونِ حزبی و سیاسی و نژادی و امثال این‌ها.
4. حرکت، مبتنی بر اشخاص نبودن، سیال بودن.
5. در مقابل مظاهری که از نظر فطرت انسانی زشت است (مثل ظلم، زورگویی، تبعیض، بی‌عدالتی، تقلب، دورویی و نفاق) حساسیت منفی دارد و آن را دفع می‌کند.
6. ضمن اینکه احساسات هست، منطق و تفکر و بینش و تحصیل و میل به فهمیدن و تدقیق هم در آن وجود دارد.
رهبر معظم انقلاب در اینجا البته علاوه بر این ویژگی‌ها، آفاتی را نیز برای جریان دانشجویی در نظر می‌گیرند که گرفتار شدن به این آفات را برابر با رو به افول رفتن حرکت‌های دانشجویی می‌دانند:
1. یکی از آفات حرکت دانشجویی این است که (همان‌طور که گفتم) عناصر و مجموعه‌های ناباب به آن طمع بورزند و بخواهند از آن سوءاستفاده کنند.
2. یکی دیگر از آفات جنبش دانشجویی (همان‌طور که گفتم) دور شدن از آرمان‌هاست.
3. یکی دیگر از آفات مهم جنبش دانشجویی، سطحی شدن است. عزیزان من! از سطحی‌اندیشی به‌شدت پرهیز کنید. خصوصیت دانشجو، تعمق و تدقیق است.
4. یکی دیگر از آفات، به دام احزاب و گروه‌ها افتادن است که این را قبلاً هم گفتم. مواظب باشید، اختاپوس خطرناک احزاب و گروه‌های مختلف به سراغتان نیاید و شما را به دام نیندازد.(3)
ایشان در همان گفتار، برداشت خود را از جریان دانشجویی در چند کلام خلاصه می‌کنند و می‌فرمایند: «برداشت من از جنبش دانشجویی و نگاه من به جنبش دانشجویی این است: ضد استکباری، ضد فساد، ضد اشرافی‌گری، ضد حاکمیت تجمل‌گرایانه و زورگویانه، ضد گرایش‌های انحرافی.»(4)
پُرواضح است دانشجو بماهو دانشجو، اول وظیفه‌اش درس خواندن است و رهبر انقلاب نیز تحصیل، تهذیب و ورزش را سه ویژگی دانشجوی موفق می‌داند. حال با توجه به این مختصات، رهبر انقلاب جریان دانشجویی را یک جریان گفتمان‌ساز می‌دانند و می‌فرمایند: «در همه‌ی این سال‌های انقلاب، حضور دانشجویان در این صحنه‌ها، حضور فعال و مؤثری بوده است. دانشجوها گفتمان‌ساز بوده‌اند، فضای فکری ساخته‌اند، گفتمان‌های سیاسی و انقلابی را در جامعه حاکم کرده‌اند که در موارد زیادی این وجود داشته است.»(5)
این نقش جنبش دانشجویی تا آن حد ظهور و بروز پیدا کرد که رهبر انقلاب در جمع اعضای اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی دانشجویان مستقل، آن‌ها را حلقه‌های پیش‌برنده‌ی نظام می‌خوانند و می‌فرمایند: «برخی از استراتژیست‌های خارجی در اوایل انقلاب این تحلیل را دادند که انقلاب ایران از روش‌های ویژه‌ای برای تثبیت، رشد و پیشرفت خود بهره‌برداری کرده که بی‌سابقه است که از جمله‌ی این‌ها، ایجاد انجمن‌های اسلامی است و این‌ها هسته‌های انقلابی مؤمنی هستند که انقلاب متکی به این‌هاست. هرچند آن‌ها دیر فهمیده بودند، اما درست فهمیده بودند. انجمن‌های اسلامی در هرجا عبارت بودند از آن مجموعه‌های پرانگیزه با ایمان‌های روشن، با احساسات پرجوش که مثل یک موتوری همه‌ی آن مجموعه را با خودشان حرکت می‌دادند و پیش می‌بردند و انجمن‌های اسلامی دانشجویان در طول زمان کارهای باارزشی را در دانشگاه‌ها انجام دادند.»(6)
رهبر معظم انقلاب تشکل‌های دانشجویی را مورد هشدار قرار می‌دهند که مبادا نسبت به اهداف اصلی خود دچار انحراف شوند. ایشان هدف‌های اصلی تشکل‌های دانشجویی را چنین برمیشمارند: «هدف‌های اصلی تشکل‌های دانشجویی همان چیزهایی است که بر روی طاق بلند جنبش دانشجویی نوشته شده: ضدیت با استکبار، کمک به پیشرفت کشور، کمک به اتحاد ملی، کمک به پیشرفت علم، حضور و شرکت در مبارزه و پیکار همگانی ملت ایران برای غالب آمدن بر توطئه‌ها و بر دشمنی‌ها. این‌ها هدف اصلی است. این را باید فراموش نکنند. البته تشکل‌ها از بدنه‌ی دانشجویی هم خودشان را نباید جدا کنند؛ یعنی این‌جور نباشد که تشکل، موجب تقسیم دانشجوها بشود. به دانشجوها نزدیک باشند.»(7)
ایشان در خصوص فعالیت‌های سیاسی در دانشگاه به یک چارچوب منطقی و عقلانی قائل‌اند که یک طرف آن آگاهی و بصیرت سیاسی است و طرف دیگر آن، جلوگیری از جولانگاه شدن احزاب و تبدیل شدن دانشگاه به باشگاه سیاسی. رهبر معظم انقلاب در خصوص بصیرت سیاسی دانشجویان می‌فرمایند: «دانشجوها باید سیاسی بشوند؛ یعنی فهم سیاسی پیدا کنند. فهم سیاسی غیر از سیاسی‌کاری و سیاسی‌بازی است، غیر از دستخوش جریان‌های سیاسی شدن است. اتفاقاً فهم سیاسی باعث می‌شود آدم دستخوش جریان‌های سیاسی نشود... من همیشه روی این حرفم تکیه می‌کنم که دانشگاه باید سیاسی باشد تا فریب نخورد و وسیله‌ای برای کسانی نشود که می‌خواهند سر به تن نظام نباشد.»(8)
ایشان در این‌باره بر نخبه‌پروری سیاسی تأکید می‌کنند: «یعنی در محیط تشکل‌های دانشجویی، نخبه‌های سیاسی پرورش پیدا کنند. فضا را آماده کنید. این دیگر دست دولت و دست محیط خارج از دانشگاه نیست، دست خود شماست. از فکر و از ذهن استفاده کنید. ببینید چگونه می‌توانید محیط بحث و استدلال و ارزیابی فکری و تقویت روحیه و تقویت امید و محکم کردن پایه‌های فکر سیاسی را در این طبقه‌ی جدیدی که بعد از شما می‌آیند، برنامه‌ریزی کنید. خاطر جمع باشیم مجموعه‌ی دانشجویی در دوره‌ی بعد و دوره‌های بعد، همچنان در جهت همین هدف‌های بلند و آرمان‌های خوب پیش خواهد رفت...»(9)
طرف دیگر این پازل را رهبر معظم انقلاب این‌گونه تشریح می‌کنند: «نگذارید دانشگاه جولانگاه حرکت‌های سیاسی بشود. اینکه ما جوان را به‌عنوان یک موتور محرک تحولات سیاسی بپذیریم، حرف من است. من یک وقتی این مطلب را گفتم، بعضی از همین آقایانی که حالا دم از دانشگاه می‌زنند، من را ملامت کردند که شما این جوان‌ها را به هوس انداختید، به هیجان انداختید. نه، من اعتقاد دارم به این قضیه. نسل جوان در هر جامعه، موتور حرکت تحولات اجتماعی و تحولات سیاسی است؛ به‌خصوص جوان دانشجو. طبیعتش این است. این حرف دیگری است. این غیر از این است که ما دانشگاه را محل جَوَلان گرایش‌های سیاسی‌ای که بعضی‌شان مخالف با اصل نظام‌اند یا مخالف با جهت‌گیری‌های نظام‌اند بکنیم. این را باید حتماً مراقبت کنید و جلوی آن را بگیرید.»(10) و در این میان، کرسی‌های آزاداندیشی بهترین محمل برای فعالیت‌های سیاسی است.
دانشجوها باید سیاسی بشوند؛ یعنی فهم سیاسی پیدا کنند. فهم سیاسی غیر از سیاسی‌کاری و سیاسی‌بازی است، غیر از دستخوش جریان‌های سیاسی شدن است. اتفاقاً فهم سیاسی باعث می‌شود آدم دستخوش جریان‌های سیاسی نشود... من همیشه روی این حرفم تکیه می‌کنم که دانشگاه باید سیاسی باشد تا فریب نخورد و وسیله‌ای برای کسانی نشود که می‌خواهند سر به تن نظام نباشد.
رهبر انقلاب البته وظایفی را در جبهه‌ی فرهنگی برای جریان دانشجویی برمیشمارند. مبارزه با جمود و تحجر در جریان فرهنگی کشور،(11) اعتلای هویت ملی و فرهنگی ایرانی-اسلامی توسط جوانان دانشجو و اصرار بر خود باوری و «ما می‌توانیم»، مبارزه و بدبینی با هر حرکتی که با روحیه‌ی استغنای فرهنگی و استقلال فرهنگی معارضه دارد(12) و خودسازی و ترمیم خاکریزهای فرهنگی و فکری(13) از جمله وظایف فرهنگی جریان دانشجویی مورد تأکید رهبر انقلاب است.
اما شاید یکی از مهم‌ترین فرازهایی که در دهه‌ی گذشته جنبش دانشجویی با آن مواجه بوده است و پس از آن، جریان دانشجویی بایستی بیش از پیش به ساخت درونی خود فکر کند، پیام رهبر معظم انقلاب به تشکل‌های دانشجویی انقلابی در بهمن‌ماه سال گذشته و هم‌زمان با سالروز پیروزی انقلاب است. ایشان در این پیام پنج‌ماده‌ای می‌فرمایند:
«1. در کنار تحصیل علم و دانش، از فرصت جوانی برای تهذیب نفس و انس با خدا و آشنایی عمیق با معارف قرآن و اهل‌بیت (ع) بهره ببرید.
2. شما افسران جوان جنگ نرم هستید و عرصه‌ی جنگ نرم، بصیرتی عمارگونه و استقامتی مالک‌اشتروار می‌طلبد. با تمام وجود، خود را برای این عرصه آماده کنید.
3. نظام سلطه را با تمام ابعاد و لایه‌هایش بشناسید و اهداف و راهبردهای واقعی آن را تحلیل کنید و برای رویارویی با آن، تمام ظرفیت‌های خودتان را به کار گیرید و در این مسیر، به وعده‌های خداوند اطمینان داشته باشید.
4. تشکیلات می‌تواند معبد باشد، ولی مبادا تبدیل به معبود گردد. اصول و ارز‌ش‌های عقیدتی و معنوی خودتان را در قالب تشکیلات حفظ و بر صمیمیت و همدلی بین اعضا تأکید کنید.
5. افق‌های روشنی در مقابل شما جوانان قرار دارد. این کشور و انقلاب با دست پُرتوان شما آینده‌ای امیدبخش در پیش رو خواهد داشت. بر تلاش‌های خود بیفزایید و برای رسیدن به قله‌های پیشرفت و تعالی از همدیگر سبقت بگیرید.»(14) رهبر معظم انقلاب مهم‌ترین مسئله در وظایف مجموعه‌های دانشجویی را شناسایی جهت کلی و حفاظت و حراست از آن می‌دانند.(15)
مبتنی بر آنچه تاکنون از ویژگی‌ها، وظایف و رسالت جنبش دانشجویی گفته شد، شاید مهم‌ترین رسالت جریان دانشجویی همان گفتمان‌سازی باشد که از بیانات رهبر انقلاب نیز مستفاد می‌گردد؛ گفتمان‌سازی که تجربه‌ی پیشینی آن را جریان دانشجویی در چند دوره با به ظهور و بروز رساندن گفتمان استقلال، گفتمان آزادی و گفتمان عدالت نشان داده است و با توجه به تأکید مکرر امروز رهبر انقلاب بر «پیشرفت درون‌زا» و کارکرد جنبش دانشجویی، می‌توان گفتمان‌سازی در تبدیل پیشرفت درون‌زا به یک مطالبه‌ی عمومی و فراگیر را کارویژه‌ی امروز جریان دانشجویی دانست که شاهد مثال آن در سیاست‌های کلی ابلاغی اقتصاد مقاومتی به‌عنوان بخشی از چرخه‌ی پیشرفت درون‌زا وجود دارد. در «تبیین ابعاد اقتصاد مقاومتی و گفتمان‌سازی آن، به‌ویژه در محیط‌های علمی، آموزشی و رسانه‌ای و تبدیل آن به گفتمان فراگیر و رایج ملی»(16) بی‌شک یکی از مؤثرترین نهادها و اقشار، دانشگاه و دانشجو خواهند بود.*
منابع:
1. ب.ت. باتامور، منتقدان جامعه، ترجمه‌ی محمد جواهرکلام، تهران، سفیر، 1369، ص 69.
2. تشکل‌های دانشجویی دچار خودمرجعی شدند، مصاحبه با دکتر پرویز امینی.
3. بیانات در دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت، 24 آذر 1387.
4. همان.
5. همان.
6. دیدار با اعضای اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی دانشجویان مستقل دانشگاههای سراسر کشور.
7. بیانات در دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت، 24 آذر 1387.
8. بیانات در دیدار جمعی از دانش‌آموزان و دانشجویان در آستانه‌ی سالروز سیزده آبان، 8 آبان 1387.
9. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار نخبگان علمی و تشکل‌های دانشجویی اسلامی، 17 مهر 1386.
10. بیانات در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 19 آذر 1392.
11. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در جلسه‌ی پرسش و پاسخ دانشگاه تهران، 22 اردیبهشت 1377.
12. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار نخبگان جوان، 25 شهریور 1385.
13. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در جمع دانشجویان و اساتید دانشگاه صنعتی امیرکبیر، 9 اسفند 1379.
14. پیام شفاهی رهبر انقلاب خطاب به تشکل‌های دانشجویی انقلابی، 24 بهمن 1392.
15. بیانات در دیدار با تشکل‌های دانشجویی، 15 آذر 1375.
16. سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی از سوی رهبر معظم انقلاب.